آنالیز تغییرشاخص های توزیع درآمد در 36 سال اخیر - وبلاگ تفکر برتر

به گزارش وبلاگ تفکر برتر، یکی از مهم ترین شاخص های اندازه گیری عدالت اجتماعی و مالی در کشورها، توزیع درآمد است. به این معنا که هرقشر و دهکی تا چه میزان از درآمد بهره مند هستند. برای اندازه گیری توزیع درآمد، شاخص های مختلفی توسط اقتصاددانان مورد استفاده قرار می گیرد که یکی از مهم ترین آن، ضریب جینی است؛ عددی بین صفر و یک که هر چه به صفر نزدیک تر گردد به معنای توزیع درآمد برابرتری است. البته با توجه به این که این ضریب تمام جزئیات توزیع درآمد را نشان نمی دهد، شاخص های دیگری مانند نسبت هزینه 10، 20 و 40 درصد کم درآمدترین ها به پردرآمدترین ها نیز به یاری می آید.

ایران در ادامه نوشت: آنالیز این شاخص ها در 36 سال اخیر یعنی از سال 1363 تا 1398، نمایانگر افت و خیزشاخص های توزیع درآمد و نابرابری است. این شاخص ها تحت تأثیر عوامل مختلفی در طول این دوره تغییر نموده است، عواملی مانند جنگ تحمیلی، هدفمندی یارانه ها، تحریم ها و توجه به دهک های پایین درآمدی که ضریب جینی و سایرشاخص ها را راهنمایی نموده است.

دراین زمینه مرکزآمار ایران که پیش از این شاخص توزیع درآمد در فاصله سال های 1380 تا 1398 را محاسبه و منتشر نموده بود، اخیراً برای تکمیل سری های زمانی، این شاخص را از سال 1363 تا 1398 منتشر نموده است که تصویر دقیق تری از آنچه را در حوزه توزیع درآمد اتفاق افتاده است، نشان می دهد. دراین گزارش، شاخص های توزیع درآمد درپنج دوره مورد آنالیز قرار گرفته است که در هر دوره بسته به شرایط، ضریب جینی و سایر شاخص ها رو به پایین یا بالا سوق پیدا نموده است.

دوره ثبات

نخستین دوره مورد آنالیز فاصله زمانی 1363 تا 1367 است، سال هایی که کشور درگیر جنگ تحمیلی بود و مسئولان برای تأمین احتیاج های اساسی مردم، از توزیع کوپنی مواد غذایی ضروری میان تمام مردم استفاده می کردند. دراین دوره ضریب جینی به عنوان اصلی ترین شاخص توزیع درآمد، تغییر محسوسی نداشته و به صورت عمده فرایند کاهشی داشته است. براین اساس، ضریب جینی از 0.4291 در سال 1363 به 0.4200 در سال 1367 رسیده است که نشان دهنده تغییر اندکی است.

همچنین دراین دوره تاریخی، نسبت هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد فقیرترین جامعه 16.59 درصد در سال 1363 بوده است که این نسبت در سال 1367 به 15.26 رسیده است. این نسبت نشان می دهد که شکاف میان کم درآمدترین ها و پردرآمدترین ها کمتر شده است. همانگونه که اشاره شد دراین دوره دلیل اصلی ثابت ماندن و در بعضی از شاخص ها بهبود نسبی، توزیع کوپنی اقلام خوراکی مردم بوده است که بدون هیچگونه تبعیضی انجام شده است.

افزایش ضریب جینی پس از جنگ

اما در دوره 1368 تا 1375 که جنگ تحمیلی به خاتمه رسیده است، به دلیل اختصاص درآمد های کشور برای بازسازی زیرساخت های آسیب دیده کشور در اثر هشت سال جنگ و همچنین بازگشت درآمد بخشی از افراد جامعه که در دوره جنگ درآمد های خود را از دست داده بودند، دوباره شاهد افزایش ضریب جینی و بدترشدن سایر شاخص های توزیع درآمد هستیم.

بدین ترتیب درحالی که ضریب جینی در سال 1368 برابر با 0.4249 بود در سال 1375 به 0.4294 افزایش یافته است که تغییری بین 0.42 و 0.43 را نشان می دهد. از سوی دیگر نسبت هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد فقیرترین دراین دوره از 16.24 در سال 1368 به 17.20 در سال 1375 افزایش یافته است. به عبارت دیگر توزیع درآمد دراین دوره زمانی نابرابرتر شده است.

ثبات دوباره

درفاصله سال های 1376 تا 1383 بار دیگر شاهد ثبات نسبی شاخص های نابرابری هستیم. آنالیز شرایط مالی دراین سال ها نشان می دهد که اقتصاد ملی دارای رونق قابل توجهی بود به طوری که یکی از بالاترین نرخ های رشد مالی دراین سال ها ثبت شده است. از سوی دیگر با رشد تولیدناخالص داخلی درآمد سرانه ایرانیان نیز با رشد همراه شده است و درنهایت شاهد ثبات شاخص های توزیع درآمد هستیم. دراین دوره زمانی ضریب جینی از 0.4230 در سال 1376 به 0.4240 در سال 1383 رسیده است. همچنین نسبت هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد فقیرترین از 16.80 در سال 1376 به 16.21 در سال 1383 رسیده است که نشان دهنده کاهش فاصله طبقاتی است.

ضریب جینی به زیر 0.40 می رسد

در چهارمین دوره زمانی مورد آنالیز که تغییرات شاخص ها را در فاصله سال های 1384 تا 1391 نشان می دهد، ضریب جینی به زیر 0.40 رسیده است که اصلی ترین دلیل آن اجرای طرح هدفمندی یارانه هاست که یارانه نقدی را به صورت مساوی میان اکثریت ایرانیان توزیع کرد. درواقع میزان درآمد تمام دهک های درآمدی جامعه با این طرح به صورت یکسانی افزایش یافته است. بنابراین، ضریب جینی از 0.4248 در سال 1384 به 0.3659 در سال 1391 کاهش یافته است. در همین دوره نسبت هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد فقیرترین از 16.46 در سال 1384 به 10.79 در سال 1391 کاهش یافته است که نشان دهنده تغییر قابل توجهی دراین زمینه است.

افت و خیز شاخص ها

در پنجمین دوره مورد آنالیز یعنی فاصله زمانی 1392 تا 1398 شاهد افت و خیز شاخص های توزیع درآمد هستیم. درحالی که درسال های ابتدایی این دوره شاهد افزایش شاخص ها و بدترشدن آن ها هستیم، در سال خاتمهی دوباره این شاخص ها بهبود یافته است.

در نخستین سال این دوره یعنی سال 1392 کمترین ضریب جینی در 36 سال مورد آنالیز به ثبت رسیده است. دراین سال این ضریب به 0.3650 رسیده است. اما فرایند کلی ضریب جینی از سال 1392 تا 1397 با افزایش همراه بوده است که دوباره در سال 1398 فرایند کاهشی به خود گرفته است. با این حال سهم هزینه 20 درصد کم درآمدترین جمعیت در هزینه کل کشور در سال 1392 تا 1397 فرایند کاهشی داشته است به طوری که این نسبت درکل کشور از 6.79 درصد در سال 1392 به 5.80 درصد در سال 1397 رسیده است.

ازسوی دیگر سهم هزینه 20 درصد پردرآمدترین جمعیت در هزینه کل کشور فرایند افزایشی داشته است. این سهم از 44.62 درصد در سال 1392 به 48.50 درصد در سال 1397 افزایش یافته است. این نسبت ها نشان دهنده این است که در این دوره کم درآمدتر ها فقیرتر و پردرآمد ها غنی تر شده اند.

اما همانگونه که اشاره شد در سال 1398، شرایط تغییر نموده است و شاخص های توزیع درآمد درمقایسه با سال های قبل بهبود یافته است. به طوری که سهم هزینه 20 درصد کم درآمدترین جمعیت در هزینه کل در سال 1398 به 5.96 درصد افزایش یافته است و سهم هزینه 20 درصد پردرآمدترین جمعیت در هزینه کل دراین سال به 47.49 درصد کاهش یافته است. درسال 1392 سهم هزینه 10 درصد پردرآمدترین به 10 درصد کم درآمدترین از 10.68 در سال 1392 به 14.45 در سال 1397 افزایش یافته است. ولی دوباره در سال 1398 این نسبت به 13.69 درصد کاهش یافته است که نشان دهنده بهبود نسبی تمام شاخص های توزیع درآمد دراین سال است.

اصلی ترین دلیل بهبود توزیع درآمد در سال گذشته، یاری های نقدی و کالایی دولت در قالب سازمان ها و نهاد های دولتی به دهک های پایین درآمدی بوده است. آنالیز ها نشان می دهد که یاری سالانه دولت به سه دهک پایین درآمدی جامعه در سال 1398 درمناطق شهری 2.8 برابر و درمناطق روستایی 3.5 برابر یاری های سال 1395 بوده است.

لازم به ذکر است درسال های اخیر دولت برای حمایت از اقشار کم درآمد جامعه، علاوه بر افزایش یارانه نقدی دهک های پایین درآمدی که عمده آن ها تحت پوشش نهاد های حمایتی مانند کمیته امداد و بهزیستی هستند، یاری های ویژه ای برای آن ها درنظرگرفته است. بدین ترتیب پس از آن که در سال 1390 به دلیل اجرای هدفمندی یارانه ها در سال 1390 ضریب جینی به زیر 0.40 رسیده بود و دوباره به بالای آن بازگشته بود، در سال گذشته یک بار دیگر این ضریب به زیر 0.40 رفته است.

سهم تحریم در نابرابری

با نگاهی به آمار های بالا پرسشی که مطرح می گردد این است که چرا با وجود تداوم پرداخت یارانه نقدی در دوره 1392 تا 1397 شاخص های توزیع درآمد افت نموده است. این درحالی است که آنالیز ها نشان می دهد که اعمال تحریم ها تأثیر مستقیمی بر رفاه خانوار ها داشته است.

گزارش اخیر دفتر امور اقتصاد کلان سازمان برنامه و بودجه نشان می دهد که در اثر اعمال تحریم های ابتدای دهه 90 تمام دهک های درآمدی با کاهش رفاه مادی بین 10 تا 20 درصدی روبرو شده، اما بعد از برجام شرایط بین پنج تا10 درصد بهبود یافته است. در این مطالعه مهم ترین عواملی که بر رفاه مادی خانوار تأثیر داشته از جمله ضریب جینی، اثر اعمال تحریم ها و پرداخت های انتقالی (اعم از یارانه نقدی و یاری حق بیمه رایگان) انجام شده است.

بر اساس این آنالیز ها، شدت نابرابری (ضریب جینی) رفاه مادی خانوار از سال 1390 شاهد افزایش ملایمی بوده در حالیکه ضریب جینی براساس مخارج تقریباً ثابت (تغییرات از نظر آماری غیر معنادار) و افزایش نابرابری درآمدی در طول زمان شدید بوده است. از سوی دیگر، در اثر اعمال تحریم های ابتدای دهه تمام دهک های درآمدی با کاهش رفاه مادی بین 10 الی 20درصدی روبرو شده است و به نظر می رسد با انجام تفاهم اولیه سال 1392 و شروع فرآیند مذاکرات برجام و تسهیل در بعضی مبادلات بین المللی، خانوار های دهک های مختلف از لحاظ درآمدی منتفع شدند، اما بهبود در مصرف و رفاه مادی از ابتدای سال 1395 و با حذف تحریم ها و برطرف نااطمینانی تحریم، به وقوع پیوست.

این مطالعه نشان می دهد طی دو سال پس از برطرف تحریم ها، رفاه مادی خانوار های شهری بین پنج تا 10 درصد بهبود یافته است. بیشترین اثر منفی اعمال تحریم های بین المللی بر دهک های پایین درآمدی بخصوص روستایی و بیشترین نفع از اجرای برجام نصیب خانوار های پردرآمد (شهری و روستایی) شده است.

طبق این گزارش، پرداخت های انتقالی (اعم از یارانه نقدی و یاری حق بیمه رایگان) به قیمت ثابت از سال 1390 به صورت مستمر و بسرعت کاهش داشته است؛ به نحوی که در سال 1397 به یک سوم مقدار سال 1390 رسیده است. درآمد سرانه نیز به قیمت ثابت در همین دوره حدود 11 درصد کاهش داشته است، به نحوی که فقط از سال 1396 تا سال 1397 نزدیک به 15 درصد کاهش داشته است.

درآمد های انتقالی نزدیک به 26 درصد از کل درآمد های خانوار های دهک اول و کمتر از چهار درصد از درآمد خانوار های دهک دهم را پوشش می دهند. حقوق و درآمد های متفرقه (معمولاً معاف از مالیات) به ترتیب 35 و 41 درصد از درآمد های خانوار های پردرآمد را تأمین می نماید. همچنین به دلیل همزمانی برطرف تحریم ها و رشد مالی در خلال سال های 95 - 96 و کاهش نابرابری مصرفی و همزمان رشد چشمگیر در رفاه خانوار در این دو سال، به نظر می رسد ایجاد اشتغال و رشد مالی اثر غالب در برطرف نابرابری، کاهش فقر و افزایش رفاه داشته است.